A Harfiyle Başlayan Dini Terimler

[mehtap]

Abid
Sözlükte "hizmet eden, itaat eden, kulluk eden ve ibadet eden" anlamlarına gelen "âbid" kavramı; din dilinde namaz, oruç, hac, zekat, dua, zikir, tevbe, cihâd, takvâ ve sabır... gibi güzel amelleri işleyen; içki, kumar, zina, yalan, hırsızlık, gasp, zulüm ve adam öldürme... gibi haramlardan kaçınan, kısaca Allah ve Peygambere itâat eden kimse anlamında kullanılmaktadır. Çoğulu, âbidin ve âbidât'tır.
"Âbid" kavramı Allah'a ibâdet edeni de Allah'tan başkalarına ibadet edeni de ifâde eder. Kur'ân'da tekil ve çoğul şekliyle 12 âyette geçmiş, Allah'a ibâdet edenler övülmüş (Bakara, 2/138; Tevbe, 9/112) Allah'tan başkasına ibâdet edenler ise yerilmiştir (Enbiyâ, 21/53). (İ.K.)

[mehtap]

ÂDÂB
Edep kelimesinin çoğulu olan âdâb; dinin gerekli gördüğü ve aklın güzel bulduğu bütün söz ve davranışları, uyulması gereken görgü kurallarını, göz önünde bulundurulması ve izlenilmesi gereken esasları ifade eder. İyiliğe ve güzelliğe yönelttiği için, insanın övgüye değer özelliklerine de edep denilir.
Bir fıkıh terimi olarak âdâb, "Hz. Peygamber'in devamlı olarak değil de ara sıra yaptığı işler, davranışlar karşılığı olarak" kullanılmaktadır. Âdâbı yerine getiren sevap kazanır, yerine getirmeyen günaha girmez ve kınanmaz. Bu yönüyle nâfile, mendub, müstehap, tatavvu ve fazilet ile eş anlamlıdır.
Âdâb kelimesi, bir iş veya sanata, bir hal veya davranışa nispet edildiği zaman o alana ait özel kuralları ve incelikleri ve o konuda uyulması gereken dinî, ahlâki ve mesleki hüküm ve esasları ifade eder. Âdâbü's-sülük, âdâbü'l-müftî gibi. (M.C.)

[mehtap]

ÂDEM
İlk insan ve ilk peygamberin adıdır (Ahmed, V/178). Bütün insanların atası olduğu için "Ebû'l-beşer" (beşerin babası) diye de anılır.
Dil bilimcilerin çoğu bu kelimenin "esmerlik" anlamına gelen "üdme" veya "tip, örnek" anlamına gelen "edeme" veya "bir şeyin dış yüzü" anlamına gelen "edime" kelimesinden türetildiğini söylemişlerdir.
Yüce Allah, Âdem'i yeryüzünün her tarafından alınan toprak örneklerinin birleşiminden yaratmıştır. Kur'ân'da Âdem'in topraktan (Al-î İmrân, 3/59), çamurdan (Secde, 32/7), çamur süzmesinden (Mü'minûn, 23/12), yapışkan çamurdan (Sâffat, 37/11), değişmiş cıvık balçıktan (Hicr, 15/26), kömür gibi pişmiş çamurdan (Rahmân, 55/14) ve sudan (Nûr, 24/45) yaratıldığı bildirilmiştir. Bu âyetlerden anlaşılan o ki; Allâh, Âdem'in bedenini, toprak ve su karışımını çeşitli aşamalardan geçirdiği bir özden yaratmış, ona şekil vermiş ve canlılığını sağlamak için kendi ruhundan ona ruh üflemiştir (Sâd, 38/71-72).
Allah; Âdem'i yeryüzünde halife yapmış, ona ilim vermiş ve meleklerin secde etmelerini emretmiştir. Bütün melekler secde etmiş, İblis secde etmemiş, bu yüzden kovulmuş ve lanetlenmiştir. Âdem (a) ve eşi cennette şeytana Allah'ın yasağını ihlâl etmişler, bu sebeple cennetten çıkarılmışlardır. Âdem ve eşi işledikleri bu hatadan tövbe etmişler ve tövbeleri kabul edilmiştir (Bakara, 2/30-37). (İ.K.)

[mehtap]

ÂDİL
Adaletli ve insaflı olan, hakla hükmeden, haklıya hakkını haksıza cezasını veren, bu prensibi herkese uygulayan, her şeyi yerli yerinde yapan, hak ve hukuka riâyet eden, dürüst ve doğru olan insana denir.
Âdil insan; Kur'ân ve Sünnete göre îman edip sâlih ameller işleyen, Allah'ın emir ve yasaklarına uyan; fert, âile ve toplum hayatında söz, fiil ve davranışlarını İslâm'a göre ayarlayan, yönetim, yargı, tanıklık, ticaret vb. her işini iyi, güzel ve dosdoğru yapan, insan haklarına riâyet eden kimseye denir. (bk. Adâlet) (İ.K.)

[mehtap]

ÂFÂK-ÂFÂKÎ

Âfâk, ufuk kelimesinin çoğuludur. Âfâka nisbet eki eklenerek yapılmış bir kelime olan âfâkî kelimesi kelâm, felsefe ve psikoloji ilimlerinde objektif (nesnel) karşılığı olarak kullanılmaktadır. Âfâkî kelimesiyle genellikle "dış dünya ile ilgili olan, bireyin şahsî görüş ve inançlarından bağımsız olarak gerçekliği bulunan, herkesin izleyip gözleyebileceği reel durumlarla ilgili olan şey" kastedilmektedir. Âfâkî kelimesinin karşıtı enfüsî (sübjektif) kelimesidir. Kur'ân'da âfâk ve enfüs kelimeleri karşıt kavram olarak bir arada geçmektedir. "Gerek âfâkta (dış dünya ve madde âlemi), gerek enfüste (insanın iç dünyası ve ruh âlemi) delillerimizi yakında onlara göstereceğiz" (Fussilet, 41/53). Kur'ân'ın bu yaklaşımına uygun olarak Allah'ın varlığını ispatta kelâmcılar daha çok âfâkî (kozmolojik ve ontolojik) delilleri kullanırken, mutasavvıflar enfüsi (psikolojik ve ahlâkî) delilleri kullanma yoluna gitmişlerdir.
Bir fıkıh terim olarak âfâk, Mekke dışından hacca gelenler için belirlenmiş ve "mîkât" denilen yerlerin dışında kalan bölgelere denir. Bu bölgede yaşayanlara da "âfâkî" denir. (bk. hac) (M.C.)